“Duhân-ı Mübîn”, Hakan Akçura / tuval üzerine akrilik, sprey boya ve sabitlenmiş ham boya pigmentleri / 183,5 x 111,5 cm. / Ekim 2016 / Halil Savda’nın sanatçının isteği üzerine çektiği fotograf eşliğinde sergilenmek üzere.
12 – 20 Kasım tarihleri arasında TÜYAP’ta düzenlenen İstanbul Sanat Fuarı 2016 (Umulmadık topraklar) etkinliği kapsamında açılan “Kıyamet / Kıyam et!” başlıklı sergiye yukarda gördüğünüz resmimle katıldım. Adı “Duhân-ı Mübîn” (Apaçık, görünen duman).
Mahmut Wenda Koyuncu’nun küratörlüğünde düzenlenen sergide yeralan diğer sanatçılar, Özgür Demirci, Akif Selçukoğlu, Mehmet Fahracı, Beste Erdener, Kaan Kurtuluş, Fatoş İrwen, Mehmet Ali Boran, Peruze Peruz, Vahap Ayhan, Mehmet Çeper, İlgen Arzık, Pınar Derin Gencer, Sacra Mimarlık, Müge Yıldız, İsmet Doğan ve Yeşim Şahin.
2016 TÜYAP Sanat Fuarı / Umulmadık Topraklar’da “Duhân-ı Mübîn”
Türkiye’de neredeyse kırk yıldır süren kirli savaş, bana göre geçen yıl ortasından bu yana, hiç olmadığı kadar acımasız, yokedici, acı dolu bir kavşaktan geçiyor. Bu kavşakta önümüze düşen ve halkın çoğunun yükselen savaş propagandasıyla asla farketmediği ya da ona sunulan hakikatten uzak tanımlarıyla neredeyse gönülden desteklediği insan hakları ihlallerinin o benzeri görülmedik örneklerinden yükselen ve hepimizin genzini yakması gereken apaçık duman, resmimin konusu.
Cizre’de 14 Aralık 2015 ile 2 Mart 2016 tarihleri arasında 79 gün süren sokağa çıkma yasağı boyunca olup bitenler arasında bende en fazla iz bırakan 1. Bodrum diye adlandırılan Cudi Mahallesi Bostancı Caddesi 23. numarada yer alan ev ve bodrum katına dair yaşananlardı.
Aşağıda ayrıntılı sürecini okuyacağınız ve içindeki yaralılarla, o yaralılara ulaşma kaygısıyla, daha sonra da üzerinde yükselen dumanla ve HDP’li vekillerle yapılan telefon görüşmesi sırasında 2016 Şubat ayının başında düzenlenen operasyonla gündeme taşınan, içinde kaç kişinin öldüğü, nasıl öldürüldüğü meçhul kalan, “1 . Bodrum” diye anılan Cudi Mahallesi Bostancı Caddesi 23. numarada yeralan bodrum, resmimin konusu.
Resmi, sokağa çıkma yasağı kalkar kalkmaz bodruma ulaşan ailelerin, sınırlı sayıda gazetecinin çektiği videoların kimi karelerini ve aşağıda ayrıntılı gözlem raporlarını okuyacağınız insan hakları örgütlerinin temsilcilerinin çektiği fotografları karşıma alarak yaptım.
Hayatımın en zor resmiydi. Sadece sürekli bakmayı hiç istemediğim foto ve video karelerine sürekli olarak bakmaya zorladığı için değil, aynı zamanda, resmin nasıl olmaması gerektiğiyle ilgili iç tartışmam ve seçimlerim yüzünden de…
Resmin adı kıyamet öncesinde gözle görülür bir dumanın yükseleceğini aktaran Duhân suresinden..
Resmi yaparken, atelyemde….
Resimsel olarak tutarlı ya da “güzel bir resim” yapmamak hedefim oldu. Tüm tarazıyla, yakıldığı, karartıldığı haliyle, “içine” yine videolarda yeralan bir horozu ve bir ayağı parçalanmış buzağıyı da alarak, belgelenen yanmış kemik parçalarının serpiştirildiği bir resmi yapmak, her an o mekanın zehrini solumak demekti. Olması gerektiğince, herhangi cumhuriyet savcısının ya da olay yeri inceleme ekiplerinin girmediği, içindeki cesetler çıkarıldıktan sonra yapılan resmi açıklamaların birbirleriyle çeliştiği ve daha sonra da dozerlerle yerle bir edilen, hiçbir iz bırakılmayan bu mekanın bir belge resmini yapmayı ve sergiye, yarına taşımayı görevim, sorumluluk bildim.
Resmim “Duhân-ı Mübîn”, sergide, 2012’de barış için Roboski’den Ankara’ya yürüyen savaş karşıtı, vicdani redçi Halil Savda’nın benim isteğim üzerine Kasım ayının başında çektiği aşağıdaki fotograf eşliğinde sergileniyor.
Serginin açılış günü Halil Savda, Mahut Wenda Koyuncu’ya, fotografı eliyle o günlerin Cizre’sini anlatıyor.
Fotografın ortasında yeralan binanın size göre sağındaki boşluk 1. Bodrum’un, solunda yeralan boşluk ise 2. Bodrum’un yeraldığı binalar yıkılıp, “ortalık temizlendikten sonra kalan” boşluklar. Fotografta görülen tepeler ise Halil Savda’nın belirttiğine göre, yasak boyunca tank, top ve keskin nişancıların yerleştiği yerler.
Cizre, Bostancı ve Narin sokakları genel görünümü.
Foto: Halil Savda, Kasım 2016
Neler olmuştu?
“Sokağa çıkma yasağının 41. gününe girdiğinde Şırnak’ın Cizre ilçesinde bir eve top mermisi isabet etmesiyle bir evin duvarları yıkıldı. Bodrum katta bulunan 28 kişiden 3’ünün 24 Ocak günü hayatını kaybettiği öğrenildi. HDP Şırnak Milletvekili Faysal Sarıyıldız’ın, bölgeden ulaşabildiği haberlere göre yaralılar ambulans beklerken 27 Ocak günü ölü sayısı 5’e çıktı. 30 Ocak günü Sultan Irmak’ın da yaşamını kaybetmesiyle ‘vahşet bodrumu’ olarak nitelendirilen bodrumda hayatını kaybedenlerin sayısı 7’ye yükseldi.
Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan, Cizre’de bodrum katta yaralanan kişilere ambulans gönderilmediği iddiasını yalanlarken, Başbakan Ahmet Davutoğlu 7 kişinin hayatını kaybettiği belirtilen bodrumda ‘hiç yaralı olmayabileceğini’ söyledi. Başbakan Davutoğlu’nun açıklamalarından bir gün sonra konuşan AKP Genel Başkan Yardımcısı Ömer Çelik, Cizre’de bulunduğunu belirttiği yaralılar için ambulans gönderildiğini söyledi ve ‘Ne ambulansın olduğu yere yaralılar getiriliyor, ne de ambulansların girmesine izin veriliyor. Sürekli ateş açılıyor’ ifadelerini kullandı.
TRT Haber, Şırnak’ın Cizre ilçesinde bir bodrum katına düzenlenen operasyonda 60 PKK mensubunun öldürüldüğü iddiasını duyurdu. Devlet kurumu TRT tarafından duyurulan iddiadan sonra ilgili habere ilişkin herhangi bir açıklama yapılmazken, internet portalında yer alan haber, site üzerinden kaldırıldı.
Cumhuriyet gazetesi, Sertaç Eş’in haberini askeri kaynaklara dayandırırken ‘Bodrumda baskın: Onlarca ölü’ başlığıyla manşetine taşıdı.
Başbakan Davutoğlu, TRT Haber’in ‘son dakika’ olarak duyurduğu ‘Cizre’deki bodrum kata düzenlendiği ve 60 PKK’lının öldürüldüğü’ yolundaki haberi yalanladı. “Resmi olarak bizim tarafımızdan yayımlanmamış hiçbir habere teyit edilmesin” diyen Davutoğlu, Şırnak Valiliği tarafından sabah saatlerinde ’10 PKK’lının öldürüldüğüne’ dair yapılan açıklamanın dikkate alınmasını istedi.
Sağlık Bakanlığı, günlerdir gönüllü hekimlerin ulaşmaya çalıştığı bodrum için ‘112 çağrı merkezimize ulaşan herhangi bir yardım talebi ve ihbar yardımı olmamıştır’ dedi.”
Yukardaki satırlar ve 23 Ocak’tan 8 Şubat’a kadar yayınlanan tüm haberlerin dökümü Mehmet Efe Altay’ın T24 haber portalında yayınlanan yazısında yeralıyor.
1 Şubat günü Cizre’deki yaralılar için açlık grevinde olan HDP’li milletvekilleri, onlarla son kurulan iletişime dair ses kayıtlarını kamuoyu ile paylaştı:
9 Şubat günü yayınlanan BBC türkçe yayınları haberinde HDP Eş Genel Başkanı Selahattin Demirtaş, Şırnak’ın Cizre ilçesinde toplu katliam yapıldığını ve bunun açıklanamadığını öne sürdü.
79 günlük sokağa çıkma yasağı kalktığı gün yani 2 Mart gününe kadar ne olduğu hep muğlak kaldı. Bodrumda yeralan ve kaç kişiye ait olduğu belirsiz kalan cesetlerin ordu tarafından alınmasının ardından, sokağa çıkma yasağının kalktığı gün, 2 Mart’ta, Cizreli ailelerin bodrumu ziyaretini Fatih Pınar video röportajında yayınladı:
İnsan hakları örgütleri temsilcilerinin gözlem raporları
Daha sonra 3 Mart 2016 tarihinde İHD ve TİHV başkanları tarafından Cizre’ye yapılan ziyaret sonucu TİHV Başkanı Adli Tıp Uzmanı Prof. Dr. R. Şebnem Korur Fincancı tarafından sınırlı gözleme dayalı olarak hazırlanmış olan ön inceleme raporu yayınlandı. Bu raporda Fincancı, 1. Bodrum diye adlandırılan Cudi Mahallesi Bostancı Caddesi 23. numarada yer alan ev ve bodrum katına dair şu satırları yazdı:
“İlk bodruma ulaşıldığında pencere pervazı içinde bir adet tank mermisi olması kuvvetle muhtemel cisim gözlendi. Eşlik eden mv. Faysal Sarıyıldız ve diğer halktan kişiler bodrumun olduğu binaya C. Savcısının geldiğini, can güvenliği olmadığı gerekçesi ile bodruma inmediğini ve polislerin inmesine de izin vermediğini aktardılar. İçerisi karanlık olmakla birlikte cep telefonu fenerleri yardımıyla içeri girildi.
İçeride girişe göre sol tarafta bulunan duvarın dibinde tüm tabanı kaplayan çok sayıda yanmış halde kemik parçasının olduğu gözlendi. Kemik parçaları arasında özellikle üst kolları bulunmayan bir alt çene kemiği boyutları itibarıyla değerlendirildi. İlk gözlem amacıyla gelindiği için beraberimizde ölçek, yüksek çözünürlüklü kamera olmamakla birlikte cep telefonu kamerası ile fotoğrafları çekildi.
Fotoğraflarda alt çene kemiğinin hemen yanında bulunan yanmış haldeki gözlük çerçevesi ile birlikte yerleri değiştirilmeden fotoğraflandı. Fotoğrafta da görüldüğü üzere bir erişkine ait olduğu boyutlarından anlaşılan gözlük çerçevesi yatay eksendeki uzunluğu ile alt çenenin yere paralel eksen uzunluğu karşılaştırıldığında, gözlük uzunluğunun alt çene uzunluğunun yaklaşık iki katı boyutunda olduğu görülmektedir. Gözlük yatay eksen uzunluğu yaklaşık yüz genişliği ve alt çene genişliği ile eşit olacağı düşünüldüğünde, eldeki sınırlı olanaklar ile yapılan değerlendirmede dahi bulunan alt çene kemiğinin yanmaya bağlı bir miktar boyut değişikliği olduğu öngörülse de, erişkin bir kişiye ait olamayacağı, yanma düzeyi itibarıyla yanığa bağlı kemik doku kaybı da gözetilerek 10-12 yaşlarında bir çocuğa ait olduğunun kabulü gerekmektedir. Diş çukurlarındaki yanmaya bağlı tahribat nedeniyle daha tanımlayıcı olabilecek bir şekilde diş gelişimine bakılarak bir değerlendirme yapmak mümkün olamamıştır.
Bodrumun bu bölümünde görüldüğü üzere çok sayıda kafatası ve diğer kemiklere ait yanmış halde kemik kalıntıları bulunduğu gözlenmiştir. Dikkat çeken bir husus bodrumun ilk giriş kısmı ortada bu yanık kemiklere birkaç metre mesafede yanmamış halde yünlerin bulunmasıdır. Kemiklerde yer yer kömürleşme düzeyinde yanık meydana getirecek bir yangın ortamında yünlerin yanmamış olması beklenemeyeceğinden, bomba benzeri genel ve yaygın bir yangına da yol açacak bir patlayıcıdan çok, bodrumun bir bölümünde yanmış halde bulunan kemiklerin yüksek ısı oluşturacak bir sınırlı yangın ortamında kalmış oldukları kuşkusu oluşmuştur. Bu kuşkuların aydınlatılabilmesi için bodrum içinde kapsamlı bir olay yeri incelemesi ve yanık alanlarının değerlendirmesinin yapılması gerekmektedir.
Girilebilen ilk bodrumda, açık olması nedeniyle kesin olarak bilinememekle birlikte, heyetimiz girdiğinde herhangi bir silaha rastlamamıştır.”
İnsan Hakları İnceleme Heyeti, İnsan Hakları Derneği (İHD), Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV), Sağlık ve Sosyal Hizmet Emekçileri Sendikası (SES), Diyarbakır Barosu ve Gündem Çocuk Derneği’nin üye ve yöneticilerinden oluşan heyet, 31 Mart 2016 tarihli “79 Günlük (14/12/2015 – 02/03/2016) Sokağa Çıkma Yasağı Cizre Gözlem Raporu”nda, 1. Bodrum diye adlandırılan Cudi Mahallesi Bostancı Caddesi 23. numarada yer alan ev ve bodrum katında incelemelerini şöyle kaleme aldı:
“Heyetimizin ziyareti sırasında da; “binanın ve bodrum katının insanların girişine kapatılmadığı, olay yerinde bulunması muhtemel delillerin muhafazası için herhangi bir tedbir alınmadığı” tespit edilmiştir. Binanın çevresi dolaşıldığında arka bölümünde bir çıkış olduğu ve bodrum katına buradan da girilebildiği gözlenmiştir.
Bina içine giriş çıkış çevrede bulunan kişilerden rica edilerek sınırlandırılmış ve 06.03.2016 tarihinde saat 13.30 sularında binanın ön cephesinden içeri girilerek incelemelere başlanmıştır.
Binada yanık kokusu alındığı ve bodrum olarak nitelendirilen bölümün tuvalet, banyo, mutfak, hol ve odalardan oluşmuş bir mekan olduğu görülmüştür.
Bina içinde yanık kokusunun devam ettiği, tavanın ve hol duvarına ait olduğu düşünülen blokların ve molozların odalarda yer aldığı, zeminin molozlarla kaplı, duvarların ve tavanın yanık olduğu görülmüştür.
Girişte sol da yer alan ilk geniş odada kareleme yöntemiyle holden başlayarak “Bostanlı sokak yönüne doğru ileri ve sağa gidilerek” incelemelerde bulunulmuştur.
Odada ışık kaynakları (fener) kullanarak, “ateşli silah/patlayıcı ve insan bedenine ait olduğu düşünülen” deliller, ölçek kullanılarak numaralandırılmış ve fotoğraflanarak kayıt altına alınmıştır.
Odada insan bedenine ait olduğu düşünülen ve önemli ölçüde kömürleşme derecesinde yanmış ve parçalanmış oldukları için özellikleri morfolojik olarak ayırt edilemeyen
– Sağ bilekten kopmuş ve parmakların yer aldığı yanık bir el;
– Femur (uyluk) kemiğine ait boyun bölgesinden kopmuş bir kemik parçası, humerus başı (omuz) olduğu düşünülen kemik parçası
– Yanmış dokusuyla birlikte 4 kosta’nın (göğüs kemiği) olduğu kemik parçası;
– Küçük kemik parçaları;
– İkinci odada; kahverengi-sarı renkte, yaklaşık 7-8 cm uzunluğunda, bir yönde ısı etkisine bağlı etkiler gözlenen ve saç olduğu düşünülen materyal görülmüştür.
Diğer deliller kapsamında;
– Çok sayıda (0,9 cm çaplı, 4 cm uzunluğunda MKE yazılı) ile (üzerinde marka yer almayan çapı 1 cm üzerinde olan 4 cm uzunluğunda) mermi kovanları;Fotoğraflarda yer alan ve özellikleri ayrıştırılamayan dış bölümleri metal olan iki adet materyal;
– Odada molozların altında yer döşemesi için kullanılan malzemenin kimi bölümlerinde yanık bulguları saptanırken bu malzemenin altında yer alan döşemede yanık gözlenmemiştir.
Odalarda duvar köşelerinde yanıklara ait kül öbekleri görülmüştür. Belirlenerek kayıt altına alınmıştır. Bina girişinin hemen karşısında yer alan ve merdiven altına denk gelen bölümün ve banyoda yığılan moloz kütlesinin yoğunluğu nedeniyle inceleme yapılamamıştır. Burada bulunan eşyaların ve malzemelerin bir kısmının “yanmış ve isle bulaşık olmasına karşın kimi plastik malzemelerde bu tür etkiler görülmemiştir.
Banyonun yanında yer alan mutfak bölümünde de yine benzer etkilerin olduğu, burada yer alan eşyalarda da yanma ve fiziksel müdahalelere bağlı hasarlar gözlenmiştir.
Cizre Belediyesi cenaze aracı görevlisi, tarihini hatırlamamakla birlikte bina önünde 26 ceset torbasının bulunduğunu, her ceset torbasının fermuarının açılarak içindeki cesedin erkek veya kadın olup olmadığının güvenlik personeli tarafından kontrol edildiğini, bütün cesetlerin çıplak olduğunu ve üzerlerinde hiçbir giysi olmadığını, sadece 2 cesedin vücut bütünlüğünün tam olduğunu, bu cesetlerde de yanık izleri olduğunu, geri kalan 24 cesedin vücut bütünlüğünün olmadığını, ciddi derecede yanıklar olduğunu, bazı ceset torbalarının 5 veya 10 kilo civarında ve yanmış vücut uzuvları bulunduğunu aktarmıştır. Sokaklardan alınan cenazelerin hepsinin çıplak olarak ceset torbalarına konmuş şekilde hazır bekletildiğini ve görevlerinin sadece bu ceset torbalarını alıp hastaneye veya belirtilen yerlere teslim etmek olduğunu ifade etmiştir.
Cenaze aracı görevlisi 6 Mart günü gördüğü binanın fiziki yapısı ile cenazeleri aldığı günkü binanın fiziki yapısının aynı olmadığını ifade etmiştir. Cenazeleri aldığı gün binanın yıkılmamış olduğunu sadece top mermileri ile zarar görmüş olduğunu, arada geçen zaman içerisinde ağır silahlarla yapılan atışlar ve top atışları sonucu binanın ağır hasarlı hale getirildiğini ifade etmiştir.
Binadaki çıplak gözle yapılan ; çok sayıda ağır silahlarla (roketataar, havan topu mermi vb.) oluştuğu düşünülen hasarlar ve izler gözlenmiştir.”
Fincancı: Cizre Türkiye’nin Srebrenitsa’sıdır
15 Temmuz 2016’da, İMÇ ve Birgün sitelerinde yayınlanan Dicle Haber Ajansı (DİHA) haberine göre TİHV Genel Başkanı Prof. Dr. Şebnem Korur Fincancı, Cizre’de de Srebrenitsa’daki gibi bir toplum kıyım yaşandığını ve etnik kimliği yok etmeye yönelik şiddet uygulandığı söyledi:
“Bosna’da çok ciddi biçimde toplu ölümlerle karşı karşıya kalınmıştı. Toplu mezarlarda özellikle de erkeklere yönelik ve erkek çocuklar da dâhil olmak üzere tam bir soykırım sürecinin işlediğini gözledik. Çünkü çocuğundan yaşlısına kadar bölgenin erkekleri alınmış, gözleri bağlanmış ve ateşli silahlarla taranarak toplu mezarlara gömülmüştü.
Bizim çalıştığımız bölge özel bir bölgeydi ve üzerinden zaman geçmesine rağmen cenazeler toprağın özelliğinden dolayı korunmuştu. Onun için katliamı tam olarak tanımladık.
Cizre’nin bodrumlarında yaşananlar da toplu kıyımı gösterdi. Çocuk kemikleri bulduk. Zamanında olay yeri incelemesi yapılmadığı için hala kaç kişi olduğunu bilemiyoruz. Bodrumun zemininde bir bölgede parçalanmış ve yanmış kemikler vardı. Çok sayıda ölüm olduğunu düşünüyoruz.
“Bir adli tıp uzmanı arkadaşımız da bodrumlardaki incelemesinde kadın eline ait kemik buldu. Bosna’da erkeklerin öldürüp, kadınlara tecavüz edilmesi gibi görüntüler vardı. Cizre de ise kadınlar da öldürülmüştü.
Bosna’da da, Cizre’de de bir etnik kimliğe dönük yok edici şiddet uygulaması yaşandı.
O andaki çıkarları neyi gerektiriyorsa uluslararası hukuku öyle işletiyorlar. Bosna’nın petrolü olsaydı belki daha korucuyu bir yaklaşım olurdu. Devletler ve uluslararası yapıların ekonomik bir çıkar söz konusu olurdu. Ancak Bosna böyle bir koruyucu özelliğe sahip değildi ve yalnız kaldı.
Türkiye’de hem Cizre hem de diğer Kürt illerinde yaşanan tabloya uluslararası alanda ses çıkmaması da mülteci sorunuyla ilgili. Türkiye’nin mülteciler üzerinden yaptığı kirli pazarlıktan dolayı hak ihlalleri görmezden geliniyor.
Kürt illerinin tamamında etkili bir soruşturma yürütülmüyor. Devlet sorumluluklarını yerine getirmiyor. Bizim yargı mekanizmamızda en fazla bir kovuşturma süreci ama bu tür suçların cezasız kaldığını biliyoruz.
Türkiye’de bir yargılama olmayacak ama uluslararası alana taşınmalı. Ne kadar ikiyüzlü olsalar da bu güne kadar insan hak savunucularının kazandığı hak, ilke ve belgeler var. Bunların kapsamında bir yargılama süreci başlamalı.”
Serginin ana metni
Serginin sanatçıları, dostkları açılış gününde toplu halde…
KIYAMET- KIYAM ET!
Hepimiz rehineyiz…
Dinler, özellikle ortadoğu dinlerİ (Musevilik, Hıristiyanlık ve İslamiyet), yeryüzü yaşamını Kıyamet günü veya süreci ile nihayetlendiren öykülere sahiptir. Kıyamet, dinlerin tasavvurunda nüanslar oluştursa da, temel dinamikleri ve figürleri birbiri ile örtüşen bir vakıa olarak kaydedilmektedir. Kötülüğün ortalığı sarması, insanın ilahi öğretiden, ana kaynaktan ya da tanrı kelamından sapması ile başlayan kıyamet süreci, savaşlarla, katliamlarla, hem doğadan(Tanrıdan) gelen, hem de insan eliyle yaratılan felaketlerle sürüp giden, şeytanın insan ruhunu bütünüyle ele geçirdiği, sadece bir avuç inananın kaldığı bir yeryüzüne tanrının, elçileri( Mesih, Mehdi gibi) aracılığıyla müdahele ettiği bir son bulma anlatısıdır. Ancak Kıyamet’ten sonra canlılar kıyam edecektir. Yani yeniden dirilip, ayağa kalkacaktır.
Peki günümüzün seküler kafasıyla, dünyanın veya canlının şu anki durumu bir tür kıyamet metaforu üzerinden okunabilir mi? Yani, kıyım, savaş, soykırım, talan sınırına dayanmış sömürü ve eşitsizlik, rayından çıkmış adalet mekanizması, acımasızlık, gaddarlık, ekolojik felaketlerle anmaya başladığımız doğanın durumu, kontrol edilemez boyutlara varan erkek/iktidar şiddeti gibi onlarca iri sorun yeteri derecede kötülüğün eseri olarak bize ilham verebilir mi?
Hayat ve İktidar/Leviathan
Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki, kırılgan hayatların, kırılmaz cam fanusların içinde yaşayanlarla beraber sıkışık, havasız ve her an patlamaya hazır bir balonun içinde, soluklanmanın imkansız olduğu bir evrende, savrulup durduğu bir yerdeyiz. Yaşam denilen mefhum, korku ve endişe duvarları ile kaskatı örülürken, canlı hayatı bir tür temerküz kampına çevrilmiş yerkürede siyasal alanın nesnesi haline gelerek çıkış yollarının imkansızlığını üretmeye devam etmektedir.
Erkek/Kaptalist İktidar Leviathan misali canlı yaşamının bugün’ü ve yarın’ını esaret altına almış gibi görünürken, canlıyı korku ve endişe içine hapsederek disiplin ve güvenliği geri çağırarak, kültürler arasında hayali canavarlar yaratarak, hem ezenleri hem de ezilenleri mağdur pozisyonunda tutma yoluyla İktidar’ın yeni bir türünü bize göstermektedir.
Bu iktidar türü Foucault’cu deyimle üretken değil de, post- üretken, ya da hiper-üretken bir kategoride değerlendirilmelidir. Yasakçı ve disiplin edici iktidar modelinden kontrol mekanizmalarını hayatın kılcal damarlarına yayan ve bunu doğallaştıran bir iktidar modeline geçişten ziyade, bu iki modeli birlikte işleten bir iktidar düzenlemesiyle karşı karşıyayız. Hem bio-politik bir düzenleme hem de ceberrut bir iktidarın işlediği bir zaman dilimi içindeyiz sanki. Hobbes’yen ve Foucault’çu dinamikleri içinde barındıran melez iktidar modeli var karşımızda kısaca.
Hukusuz veya yasasız bırakılan insan gruplarının her gün Batı’nın kara sularına gömdürülmesi, içeri’ye (Avrupa veya Amerika) alınanlarınsa kaderine terk edildiği; dinsel ve etnik şiddetin yerkürenin tamamına dağılması, bölgesel rant savaşlarının kadim uygarlıkları, şehirleri ve doğa yaşamını yerle bir etmeleri, ulusaşırı adalet mekanizmalarının, eli kolu bağlı, egemenlerin birer onay merci olmaktan öteye geçmediği, ekolojik felaketlerin erkek/iktidar eliyle peşi sıra vuku bulması gibi bir tablo söz konusu. Dünya üzerinde canlı hayatı için güvenli tek bir alanın bırakılmadığı bu durum, daha önce yaşanmadık bir şekilde insan ve diğer canlı türleri için endişe ve korku kaynağı olmaya devam etmektedir.
Egemenlik sistemi, alışık olduğumuz haliyle, teröristler-masumlar, entegre olanlar-entegre olmayanlar, beyazlar-siyahlar (bu siyahlık meselesi bütün coğrafyalar için geçerli bir genel tanımlama olup sadece Batı dünyasının kullandığı mananın ötesindedir. Her ülkenin siyahları vardır manasında) gibi hukuk ve akıl normları açısından grift manalar taşıyan dikotomiler yaratarak, boş bir gösteren olarak devletin ve güvenliğin ruhani birer sermaye olarak pazarlanmasını zihinlerde perçinlemek adına, yaşamı kendine bağlı tek varoluş biçimi olarak dayatmaktadır. Bu durum akla bir dönem dinlerin hayat üzerindeki egemenliğini anıştırmaktadır. Dinler, yaşam sonrası hayatın, yani ölüm sonrası bilinemezliği kendi iktidarının ana gövdesi olarak inşa ederken, insana veya tebaalarına kendi yolundan sapıldığı andan itibaren kötünün pençesine düşeceğini ve bu kötülüklerin birikerek bir kıyamete yol açacağını sıkça dillendirmiştir. Dolayısıyla inanç bellediği bilginin dışına çıkan bireyler için dinler çeşitli korkutma yöntemleri uygulamıştır. Bu korkutma yöntemleri bugün modern iktidar biçimleri için de geçerli olmaya başlamıştır. Kitlesel kıyımlarla işleyen şiddettin dünyanın her coğrafyasına sıçraması; Malezya, Türkiye, Nijerya veya Fransa, İngiltere, Kuzey Amerika gibi farklı alanları hedeflemesi, endişe ve korkunun küresel boyutlarda yaşanmasına sebep olmaktadır.
Neoliberal ekonominin dizginlenemez saldırısı sonucu parçalanmaya başlanan coğrafyalarda klasik ulus-devletlerin, ulusunu yitiren devletlere dönüşmesi olarak değerlendirilebilir bu durum. Devletler çıplak silahlı örgütler şeklinde kendini yeniden üretirken, ulus denilen mefhumsa bir şekilde müphemliğini korumakta veya tanımı zor bir ontolojiye dayanmaktadır. Bugün Mısır’daki, Suriye’deki, Türkiye’deki veya Fransa ve Almanya’daki durum bize bunu söylemektedir.
Bu belirsizlik hali ve kimin hangi hukuk aracılığı ile tanımlanacağı durumu teritoryal olarak tekrar sınırları ve güvenliği siyasetin başat unsurlarına dönüştürmektedir. Özgürlükten ve refahtan kimse bahseder durumda değil. Özgürlük ve güvenlik arasındaki sınır çizgileri hiç bu kadar geçirgen bir hal almamıştır. Durum aklın(ideolojilerin, yaşam merkezli bir politikanın, mana’nın) geriye çekilmesi, duyunun veya inancın öne çıkması olarak nitelendirilebilir. İnsanlar anxiyete içinde düşüncelerine değil kendisine sunulan korku politikaları ile terbiye edilmeye çalışılmaktadır. Batı’nın özgürlükçü politik felsefeleri ve hümanizması tamamen çökerken, Doğu’nun “altın çağ’nı arayan melankolik restorasyon arzusu aynı şiddet dilini üretmekten başka bir politik manevra alanı bırakmamaktadır.
Erkek-İktidar-Devlet küresel boyutlarda bu korku siyasetini yöneterek, klasik manada benden sonrası tufan siyasetini izlemektedir. Suriye’de insan kafası kesenin duygusu ile İtalyan kıyılarında göçmenlerin deniz dibini boylamasını seyreden görevli arasında sadece nüanslar olabilir. İkisi de kötülüğü kendinden uzaklaştırmak için kendisine verilen görevi inançla gerçekleştirmiştir. Hedef öteki’nin imhasıdır.
Kıyam Et!
Akla Hannah Arent’in Naziler için yaptığı saptama geliyor. Hem Kötülüğün Sıradanlığı hem İnsanlık Durumu’nda hem de Totalitarizmin Kaynakları adlı eserlerinde Arendt, Nazi rejimi gibi totaliter bir düzen, terör ve ideolojiyi birbirlerinden ayıramaz. Terörün devamlı ve istikrarlı bir yapıya kavuşması için de çokluğun, hatta çoğunluğun taraftarlığını kazanmış olması gerekir. (1) der, akabinde Eichmann davasını izlerken; “Eichmann bir canavar değildi, sadece ne yaptığını hiç fark etmemişti. Onun dönemin baş suçlularından biri haline gelmesine neden olan, fikirsizlikten başka bir şey değildi. Gerçeklikten bu kadar uzak ve bu kadar fikirsiz olmak insanın yol açabileceği en büyük yıkımlara neden olabilir. Arendt’in bu saptaması esasında onun felsefesinin önemli noktalarından birisi olan şu sözleriyle de yakından ilişkili görünmektedir: ‘‘Hiçbir şey yaptıklarımızı düşünmekten daha önemli değildir’’.(2)
Arendt’in bu tespitlerini Kant’ın pratik aklına tecrüme ettiğimizde; insan dile getirdiği pratik aklını kullanarak hukukun ilkeleri olabilecek ve olması gereken bir takım ilkeleri bulabilir. İnsan, yasalara uymaktan daha fazlasını yapabilir, itaat çağrısının ötesine geçebilir, kendi özgür iradesini hukukun ortaya çıktığı kaynakla özdeşleştirebilir. Kant’a göre bu kaynak ‘‘pratik akıl’’dır. Eichmann’ın gündelik kullanımında ise bu kaynak Führer’in iradesidir. Sanık kendi eğilimlerine göre hareket etmemiş, her zaman görevini yapmıştır. Arendt’in itaat olarak tanımladığı kavramı, Adorno da ‘‘teslimiyet’’ olarak dile getirir. Adorno’ya göre ‘‘birey için, kendini özdeşleştirdiği bir kolektife teslim olmak hayatı daha kolay kılar. Güçsüzlüğünün farkına varmaktan kurtulur; kendi çevreleri içindeyken, bir avuç insan birçok kişi oluverir. İşte bu edimdir teslimiyet –açık ve ne yaptığını bilen bir düşünce değil. (…) Kolektifin kaderini paylaşmak istiyorsa ben’in kendi kendisini feshetmesi gerekir.’’(3)
Bunun adına çokluğun ruhunu ele geçirmiş terör diyebiliriz. Bilgi, analiz ve muhakeme yerini inanç, bağlılık ve korkuya terk etmiştir. Bu durum Kant’ın evrensel, ideal bireyinin sonu anlamına gelmektedir. Çünkü akıl, fenomenler arasında bağlantı ve benzerliklerden yola çıkarak sonuçlara varan bir olgu olarak tanımlanmaktadır Kant’ta.
Netice olarak Descartes’tan bu yana insan aklı hiç bu kadar tutulmaya uğramamıştır. Kartezyen aklın açtığı gedikten ilerleyen epistemoloji ve felsefenin inşa ettiği modern dünya algısı bütün nosyonlarından feragat etmek adına dipsiz bir akıl’sızlık kuyusuna düşmektedir. Bilginin ve yargı gücünün evrensel bir payda olarak toplum ve birey açısından işgal etmesi gereken yer, yine inşa edilmiş kökler veya kimliklere yüklenmiş romantizmin melankolik reflexlerine terk etmiş gibi görünüyor. Bu durum akla hemen S.Huntington’un Medeniyetler Çatışması tezlerini getirse de aslında entelekt bilgi ve aklın inşa etmesi gereken evrensel hukukun bertaraf edilmesi gibi durum söz konusudur. Burada Spinoza’nın diliyle söylersek insan aklı epistemolojik olarak birinci bilgi katmanına geri dönüş yoluyla olaylara yaklaşmaktadır. Sadece duyulara endeksli bir bilgi ile hareket eden insan/varlık söz konusu. İnsanlar eski anlatılardan, köklerden. mitlerden beslenen nostaljik ve melankolik bilgi ve aidiyet formları içinde akla değil, mite ve kökene yaslanarak kendini güvenceye almaya ve yaşadığı korkuları aşmaya çalışmaktadır. Soyut aklın ve muhakemenin bu decere güç yitirdiği bir dönem yaşamış mı dünya, tartışılmayı hak eden bir konu olarak ortada durmaktadır.
Bu ruh hali, geleceğin kaybı endişesi ile patolojik bir hal almakta; gelecek tasavvuru üzerinde oluşturulan tahribat ve umutsuzluk, şimdi’nin reaksiyonunu da kadük bırakmaktadır. John Keane’nin ‘‘gözlerimi kaldırıyor ve ufka bakıyorum. Ateşi ve alevleri görüyorum; harap olmuş tarlaları, talan edilmiş şehirleri görüyorum. Canavarlar! Dehşet verici bir gürültü duyuyorum. Nasıl bir kargaşa bu! Ne çok haykırış var! Yaklaşıyorum; bir katliam sahnesiyle karşılaşıyorum: Katledilmiş on binler, üst üste yığılmış cesetler; atların nalları altında can çekişenler ölümün imgesini ve ızdırabını çağrıştırıyor. İşte sizin barışçıl kurumlarınızın meyveleri! Yüreğim derinliklerinden merhamet ve hiddet yükseliyor. Evet, kalpsiz filozof! Gel ve bize, bir muhabere meydanı üstüne yazdığın kitabını oku bari şimdi’ (5) sözleri aynı zamanda bir kavram yaratıcısı olarak sanatçının varoluşun bu vehçesine dair tutumunu işgal etmelidir. Sanatsal üretimin zihin yoluyla elde edilen formlar veya önermeler olduğunu unutmamak gerek.
Dolayısıyla, feyz alınan kavram olarak kıyamet, sadece bir son değil aynı zamanda yeniden diriliş anlamını da barındırdırır. Bir son değil, bir başlangıç. Kıyamet-Kıyam Et! Sergisi’nde geliştirilmek istenen tavır kavramın daha çok bu yönüyle ilişkili olacaktır. Dünyada yaşanan trajedi ve felaketlere karşı sanatın veya sanatçının yeniden düşünme ve tavır geliştirme önerilerinden yola çıkılacaktır. Sanatçılar terkedilmiş ve paramparça edilmiş doğayı, sınırına gelmiş “insanlık durumu’nu, tutsak edilmiş geleceğe karşı reaksiyoner bir tutum sergilemenin yolllarını araştıracaklardır. Kıyamet sergisine davet edilen sanatçılar, farklı medya ve malzemelerden kuracakları temsili bir evren ile “kıyam etme’nin, yani yokoluş’tan sonra yeniden varolmanın imkanlarını tartışacaktır.
Mahmut Wenda Koyuncu
1.Hannah Arendt (1996), Totalitarizmin Kaynakları. Antisemitizm, (Çev: Bahadır Sina Şener), İletişim Yayınları, İstanbul, s. 20-21. 5 Hannah Arendt, a.g.e., s. 26. 6 Hannah Arendt, a.g.e., s. 27.
2.Hannah Arendt, İnsanlık Durumu, (Çev: Bahadır Sina Şener), İletişim Yayınları, İstanbul, s. 33.
3.Theodor W. Adorno, ‘‘Boyun Eğme’’, (Çev: Kaya Şahin), Defter, sayı: 37, Metis Yayınları, İstanbul, s. 138.
4.Hannah Arendt, (2001), ‘‘Diktatörlük Dönemlerinde Kişisel Sorumluluk’’, Kamu Vicdanına Çağrı. Sivil İtaatsizlik, (Çev: Yakup Coşar), Ayrıntı Yayınları, İstanbul, s. 176.
5. John Keane (1998), Şiddetin Uzun Yüzyılı, (Çev: Bülent Peker), Dost Yayınevi: Ankara, s. 9.
Serginin Facebook etkinlik sayfası
Sergide, serginin küratörü Mahmut Wenda Koyuncu ile resmimin önünde…
hakan akçura 